VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA, CON NGƯỜI TRONG “TUYÊN NGÔN CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN”

Do C. Mác và Ph. Ăngghen soạn thảo lần đầu tiên, công bố trước toàn thế giới ngày 24/2/1848, “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” (Tuyên ngôn) là cương lĩnh đầu tiên của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, ngọn cờ dẫn dắt giai cấp công nhân và nhân dân lao động tiến hành cuộc đấu tranh chống lại ách áp bức, bóc lột của chủ nghĩa tư bản (CNTB), đi lên chủ nghĩa xã hội (CNXH) và tiến tới chủ nghĩa cộng sản. Sự ra đời của Tuyên ngôn là bước ngoặt quyết định đối với sự phát triển của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, đánh dấu sự hình thành về cơ bản lý luận chủ nghĩa Mác. Hướng tới đối tượng chính là giai cấp công nhân và nhân dân lao động cần lao, Tuyên ngôn được viết một cách giản dị, trong sáng, cô đúc, được dịch ra nhiều thứ tiếng và phổ biến rộng rãi trên phạm vi toàn thế giới. Tuyên ngôn được ví như cuốn cẩm nang và là “vũ khí” lợi hại, sắc bén về tư tưởng, lý luận nhằm giương cao ngọn cờ cách mạng, xóa bỏ áp bức bất công, hướng đến xây dựng một xã hội công bằng, phồn vinh, hạnh phúc.

Những quan điểm về phát triển văn hóa 

Trước khi viết Tuyên ngôn, C. Mác và Ph. Ăngghen đã có những kiến giải thuyết phục bằng các lập luận khoa học và chứng cứ thực tiễn về nguồn gốc hình thành, bản chất, chức năng của văn hóa. Trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên (được viết trong khoảng năm 1873 đến 1886), trên cơ sở kế thừa những thành tựu của khoa học tự nhiên, Ph. Ăngghen cho rằng: Văn hóa là kết quả, là sản phẩm do con người sáng tạo ra; sáng tạo văn hóa là thuộc tính của con người, và là dấu hiệu quan trọng để phân biệt giữa con người và động vật. Từ việc chế tạo những vật dụng thô sơ, phục vụ nhu cầu thiết yếu của đời sống vật chất, con người biết chế tạo ra những vật trang sức, mỹ nghệ, biết mô phỏng, tái hiện tự nhiên, cuộc sống con người qua các bức tranh hội họa. Việc “nhào nặn vật chất theo quy luật của cái đẹp” đã phản ánh nhu cầu, khát vọng, mong ước của con người trong việc hướng đến những giá trị của chân, thiện, mỹ. 

 Với cái nhìn biện chứng, khách quan, đặt con người trong mối tương quan với tự nhiên và tiến trình phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội, C. Mác và Ph. Ăngghen cho rằng nói đến văn hóa là nói đến “lực lượng bản chất người” hay “trình độ người” của con người. Trình độ, năng lực đó được sản sinh, tái tạo trong quá trình con người tương tác, cải tạo tự nhiên. Theo đó, văn hóa không chỉ là thuộc tính, nói lên bản chất nhân văn của con người mà nó còn phản ánh quá trình con người không ngừng sáng tạo để tạo ra những giá trị vật chất và tinh thần, thúc đẩy sự phát triển của lịch sử - xã hội.

Trên cơ sở phép duy vật biện chứng, lịch sử, trong Tuyên ngôn, C. Mác, Ph. Ăngghen cho rằng văn hóa là một lĩnh vực quan trọng của đời sống xã hội, có quan hệ mật thiết và chịu sự tác động, chi phối của các yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội. Văn hóa không chỉ thuộc về mỗi cá nhân mà văn hóa còn thuộc về cộng đồng, giai cấp, lớn hơn là quốc gia, dân tộc. 

Điểm nhấn về văn hóa trong Tuyên ngôn là đã đặt văn hóa trong mối tương quan với bối cảnh thời đại, giai cấp, xã hội, từ đó nhấn mạnh văn hóa thuộc lĩnh vực đời sống tinh thần, chịu sự tác động, chi phối của bối cảnh kinh tế, chính trị, xã hội. Nhấn mạnh vào mối quan hệ giữa văn hóa với chính trị: “Lịch sử tư tưởng chứng minh cái gì, nếu không phải là chứng minh rằng sản xuất tinh thần cũng biến đổi theo sản xuất vật chất? Những tư tưởng thống trị của một thời đại bao giờ cũng chỉ là những tư tưởng của giai cấp thống trị”(1). Điều đó cho thấy văn hóa luôn chịu sự tác động của cơ sở hạ tầng và nền tảng kinh tế, chính trị của một chế độ sẽ quyết định diện mạo, đặc trưng của nền văn hóa đó.

Những quan điểm về phát triển con người toàn diện

Tư tưởng lớn, bao trùm, xuyên suốt Tuyên ngôn là vấn đề giải phóng giai cấp, giải phóng con người, xóa bỏ tình trạng áp bức, bất công để hướng đến xây dựng một xã hội mới mà ở đó “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người”(5). Đó là tư tưởng, tinh thần nhân văn, nhân đạo cao cả của những nhà sáng lập chủ nghĩa Mác. Tất cả vì con người, vì tự do, hạnh phúc, ấm no của nhân dân lao động.

Sống trong lòng xã hội tư bản, gắn bó mật thiết với giai cấp công nhân và nhân dân lao động cần lao, hơn ai hết, C.Mác và Ph.Ăngghen thấu hiểu nỗi thống khổ của người lao động làm thuê, bị bót lột đến kiệt cùng sức lao động, bị chèn ép, tước mất những quyền cơ bản vốn thuộc về họ. C.Mác, Ph.Ăngghen cho rằng, sống trong lòng xã hội tư bản, của nền đại công nghiệp, người công nhân “không những là nô lệ của giai cấp tư sản, của nhà nước tư sản, mà hàng ngày, hàng giờ, còn là nô lệ của máy móc, của người đốc công và trước hết là của chính nhà tư sản chủ công xưởng”(6). Họ “buộc phải tự bán mình để kiếm ăn từng bữa một, là một hàng hoá, tức là một món hàng đem bán như bất cứ món hàng nào khác; vì thế, họ phải chịu hết mọi sự may rủi của cạnh tranh, mọi sự lên xuống của thị trường với mức độ như nhau”(7).

Qua quan sát, trải nghiệm và thâm nhập cuộc sống của công nhân, thợ thuyền, các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác còn thấu hiểu nỗi thống khổ của những người yếu thế trong xã hội, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Điều mà C.Mác, Ph.Ăngghen lo ngại là “lao động thủ công càng ít cần đến sự khéo léo và sức lực chừng nào, nghĩa là công nghiệp hiện đại càng tiến triển thì lao động của đàn ông càng được thay thế bằng lao động của đàn bà và trẻ em”(8). Không chỉ vậy, "Đại công nghiệp phát triển càng phá huỷ mọi mối quan hệ gia đình trong giai cấp vô sản và càng biến trẻ em thành những món hàng mua bán, những công cụ lao động đơn thuần”(9).

Bằng cảm quan chính trị và sự nhạy bén về tư tưởng, lý luận, C.Mác và Ph.Ăngghen đã chỉ ra con đường, biện pháp để giai cấp công nhân tập hợp, giác ngộ lý tưởng thông qua vai trò tiên phong, dẫn đường của Đảng Cộng sản để tiến hành đấu tranh cách mạng, giải phóng giai cấp, giải phóng con người, xây dựng xã hội mới tốt đẹp hơn, nhân văn hơn: “Giai cấp vô sản mỗi nước trước hết phải giành lấy chính quyền, phải tự vươn lên thành giai cấp dân tộc, phải tự mình trở thành dân tộc”(10). “Hãy xoá bỏ tình trạng người bóc lột người thì tình trạng dân tộc này bóc lột dân tộc khác cũng sẽ bị xoá bỏ. Khi mà sự đối kháng giữa các giai cấp trong nội bộ dân tộc không còn nữa thì sự thù địch giữa các dân tộc cũng đồng thời mất theo”(11). 

 Giải phóng giai cấp, giải phóng con người, thiết lập một trật tự xã hội mới mà ở đó có sự kết hợp hài hòa giữa “nông nghiệp với công nghiệp”, “giữa thành thị và nông thôn”, đặc biệt xã hội mới, xã hội tiên tiến phải thực thi tốt chính sách “Giáo dục công cộng và không mất tiền cho tất cả các trẻ em. Xoá bỏ việc sử dụng trẻ em làm trong các công xưởng như hiện nay. Kết hợp giáo dục với sản xuất vật chất”(12), phải thiết lập và giữ gìn nền tảng đạo đức, những mối quan hệ bền chặt và những giá trị tốt đẹp của gia đình. Bởi gia đình có vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng trong việc duy trì nòi giống, giáo dục và hình thành những đức tính, phẩm chất tốt đẹp cho con người.

Tượng Các Mác ở Moscow.

Có thể nói những quan điểm của C. Mác, Ph. Ăngghen về con người thấm đẫm tư tưởng và tinh thần nhân đạo, nhân văn cao cả, tạo cơ sở, nền tảng quan trọng để các quốc gia ý thức sâu sắc hơn về vai trò, tầm quan trọng của nhân tố con người, từ đó ban hành những chính sách phù hợp để bảo vệ, chăm lo và phát triển con người toàn diện.

Vận dụng sáng tạo trong xây dựng và phát triển văn hóa con người Việt Nam hiện nay

Trong quá trình lãnh đạo nhân dân thực hiện công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, Đảng Cộng sản Việt Nam, đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh đã vận dụng một cách sáng tạo tư tưởng, quan điểm của chủ nghĩa Mác phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam. Đối với lĩnh vực văn hóa, Đảng ta luôn coi trọng, đề cao vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng của văn hóa trong tiến trình vận động, phát triển của lịch sử, xã hội. Năm 1943, trong bản Đề cương về văn hóa Việt Nam (Đề cương), Đảng ta xác định: “Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động… Có lãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả”(13).

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trò chuyện với các đại biểu tham dự Hội nghị văn hóa toàn quốc tổ chức sáng 24-11 tại Nhà Quốc hội - Ảnh: NGUYỄN KHÁNH

Nhấn mạnh vào mối quan hệ biện chứng giữa văn hóa với kinh tế, chính trị, Đề cương cho rằng: “Nền tảng kinh tế của một xã hội và chế độ kinh tế dựng trên nền tảng ấy quyết định toàn bộ văn hóa của xã hội kia”(14). Là lãnh tụ vĩ đại của dân tộc, đồng thời cũng là một nhà văn hóa lớn, hơn ai hết, Hồ Chí Minh nhận thức sâu sắc về vai trò, tầm quan trọng đặc biệt của văn hóa, văn nghệ. Người khẳng định: “Vǎn hoá nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”(15). Để cổ vũ, động viên cũng như đặt trọn niềm tin, niềm kỳ vọng vào đội ngũ văn nghệ sĩ, trí thức sẽ gánh vác những trọng trách quan trọng trong cuộc kháng chiến, kiến quốc, Người nhấn mạnh: “Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi”; “trong cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa”(16). Trong Di chúc, Người căn dặn: Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát triển kinh tế và vǎn hóa, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân.

Vận dụng sáng tạo quan điểm của chủ nghĩa Mác, đặc biệt là những tư tưởng về phát triển văn hóa, con người trong Tuyên ngôn và những chỉ dẫn của Hồ Chí Minh, Đảng ta đã xây dựng và ban hành nhiều quyết sách quan trọng để định hướng con đường phát triển của nền văn hóa dân tộc. Đặc biệt trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế sâu rộng, Đảng đã ban hành nhiều nghị quyết quan trọng về văn hóa, văn nghệ như: Nghị quyết số 05-NQ/TW ngày 28/11/1987 của Bộ Chính trị về “Đổi mới và nâng cao trình độ lãnh đạo, quản lý văn học, nghệ thuật và văn hóa, phát huy khả năng sáng tạo, đưa văn học, nghệ thuật và văn hóa phát triển lên một bước mới”; Nghị quyết số 04-NQ/HNTW ngày 14/1/1993 của Ban Chấp hành Trung ương khóa VII về “Một số nhiệm vụ văn hoá, văn nghệ những năm trước mắt”; Nghị quyết số 03-NQ/TW, ngày 16/7/1998, của Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”; Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 16/6/2008 của Bộ Chính trị về “Tiếp tục xây dựng và phát triển văn học, nghệ thuật trong thời kỳ mới”; Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”...

Nhấn mạnh vai trò, vị trí của văn hóa, Đảng ta khẳng định: Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước. Phát biểu tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng một lần nữa khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của văn hóa đối với sự tồn vong, thịnh suy của quốc gia, dân tộc: “Văn hoá là hồn cốt của Dân tộc, nói lên bản sắc của Dân tộc. Văn hoá còn thì Dân tộc còn”.

Trong bối cảnh mới, Đảng chủ trương đẩy mạnh giao lưu, hội nhập quốc tế để tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, nhưng đồng thời phải giữ gìn và phát huy bản sắc, truyền thống dân tộc, tránh những nguy cơ áp đặt, “xâm lăng” văn hóa đến từ bên ngoài. Xử lý hài hòa mối quan hệ giữa truyền thống với hiện đại; giữa bảo tồn và phát huy, phát triển; giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; đảm bảo quyền sáng tạo, thực hành và thụ hưởng văn hóa của mọi người dân.

Bên cạnh nhiệm vụ phát triển văn hóa, Đảng không ngừng quan tâm, chăm lo đến phát triển con người Việt Nam toàn diện. Trong mối tương quan giữa phát triển văn hóa với phát triển con người, Đảng ta nhấn mạnh: “Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo”(17); “Phát huy tối đa nhân tố con người; con người là trung tâm, chủ thể, là nguồn lực chủ yếu và mục tiêu của sự phát triển. Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại”(18). 

 Một trong những điểm mới trong Văn kiện Đại hội XIII là lần đầu tiên Đảng đề ra nhiệm vụ “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hoá và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”(19). Việc xây dựng thành công hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam sẽ có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo nền tảng tinh thần, định hướng con đường, tương lai phát triển của quốc gia, dân tộc. 

 Với ánh sáng soi đường của chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng Cộng sản Việt Nam đã vận dụng một cách sáng tạo những quan điểm về phát triển văn hóa, con người được đề cập trong Tuyên ngôn để từng bước hoàn thiện tư duy lý luận và đường lối lãnh đạo về phát triển văn hóa, con người Việt Nam toàn diện. Từ đó, khai thác và phát huy mạnh mẽ giá trị văn hóa và sức mạnh của con người Việt Nam, tạo động lực, sức mạnh nội sinh quan trọng để thúc đẩy quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước trong bối cảnh hiện nay./.

Nguồn: Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh